مینیاتورهای دریایی مغولان هند، حلقۀ مفقودۀ فرش‌های پرتغالی

سیزده فرش و فرشپارۀ شرقی از سده‌های شانزدهم و هفدهم که در تاریخ هنر به فرش‌های پرتغالی شناخته می‌شوند، از منظر طرح و نقش جالب توجه و چشمگیرند، چه یک صحنۀ دریایی شامل کشتی‌ها و اشخاص اروپایی به‌علاوۀ مردی مغروق و هیولایی سر از آب به در کرده را در بخش لچک‌ها جلوه‌گر می‌سازند. مطالعات فرش‌شناسی با تردید گاه این فرش‌ها را به ایران و گاه هند نسبت می‌دهند. در این جستار فرش‌های پرتغالی در پیوند با مینیاتورهای دریایی دربار مغولان هند به کارزار تحقیق و تفحص روانه شده‌اند. چشم‌انداز و هدف پژوهش حل معمای پیچیدۀ کشف هویت فرش‌هاست، چنان‌که سؤال اصلی پیرامون مکان و زمان بافت آن‌ها مطرح شده است. در اینجا روش تحقیق تطبیقی با نگرش تاریخی به کار بسته شده است و اطلاعات حاصل از طریق مطالعۀ کتابخانه‌ای به دست آمده است. ماحصل پژوهش حاکی از آن است که نخستین فرش‌های پرتغالی، که از طرح و نقش ظریف‌تر و صحنۀ دریایی کامل‌تر برخوردارند، در دربار امپراطور اکبرشاه مغول در پنجاب طی دهۀ پایانی سدۀ شانزدهم در لوای یک جریان قوی توجه به نقوش اروپایی که از چند دهه پیش آغاز شده بود، بافته شدند. فرش‌های ساده‌تر در طی چند دهه بعد، خارج از دربار و در مناطق بافندگی پررونق مغولان مانند آگرا، فتحپور سیکری و لاهور به قصد تجارت و عرضه به بازار اروپایی بافته شدند. در طراحی فرش‌های پرتغالی، لااقل نقش سه هنرمند دربار مغول، نقاشان مشکین و کیسو و دهرراس بازشناسی می‌شود که به نحو بارزی نقش مشکین پررنگ‌تر و مشخص‌تر از دیگران است.